Ptolemais to jedno z największych starożytnych miast greckich, położone na terenie Cyrenajki, krainy historycznej znajdującej się obecnie w północno-wschodniej Libii. Miasto założyli rządzący Cyrenajką egipscy królowie z dynastii Ptolemeuszy pod koniec IV lub w III wieku p.n.e.; istniało aż do podboju arabskiego w VII wieku n.e.

Naukowcy Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego powrócili do badań w tym miejscu w 2023 roku po 13 latach przerwy, wymuszonej libijską wojną domową.

“Za pomocą kompleksowych badań archeologicznych w Ptolemais chcemy poznać przeszłość tego hellenistyczno-rzymskiego miasta i życie jego mieszkańców. Prowadzimy je zarówno w skali mikro, rozpoznając wykopaliskowo starannie wybrany kwartał miejskiej zabudowy, jak i w skali makro, dokumentując za pomocą nowoczesnych metod nieinwazyjnych cały obszar miasta i jego wiejskiego terytorium” - powiedział PAP dr Piotr Jaworski, kierownik Polskiej Misji Archeologicznej do Ptolemais.

Rezydencja dostojnika

Podczas czerwcowych prac wykopaliskowych prowadzonych w 2024 r. archeolodzy UW odsłonili część gospodarczą jednej z miejskich rezydencji - domu dostojnika. Pierwszą fazę jej funkcjonowania datują na koniec II-III w. n.e. - wynika z informacji udostępnionej PAP przez kierownika misji.

“Sercem badanego, wschodniego obszaru domu był niewielki perystyl (wewnętrzny dziedziniec - PAP), wokół którego odsłonięto kuchnię, klatkę schodową prowadzącą na piętro oraz pomieszczenie dekorowane mozaiką, kilkukrotnie naprawianą” - opisał dr Jaworski.

Dom posiadał zaawansowany system gromadzenia wody pitnej. Jego kluczowym elementem był gromadzący deszczówkę basen perystylu (impluvium), z którego woda odprowadzana była do dwóch podziemnych cystern.

Rezydencja mocno ucierpiała wskutek trzęsień ziemi, co najmniej dwukrotnie dotykających Cyrenajkę w drugiej połowie III w. Archeolodzy sądzą, że odbudowano ją ponownie w okresie późnorzymskim. Wskazują na to trzy kamienne pojemniki ustawione blisko wejścia. Tego rodzaju urządzenia odkryto w wielu bogatych domach w Cyrenajce datowanych na schyłek starożytności. Obecnie badacze są na ogół zgodni, że służyły one do składania przez mieszkańców należności podatkowych - w dobrach naturalnych lub darów. Właściciel domu prawdopodobnie prowadził w nim więc również działalność publiczną.

Tajemnicza twarz

Najbardziej zaskakującym dla archeologów znaleziskiem tego sezonu była ludzka twarz wymodelowana w plastycznej masie zaprawy hydraulicznej, którą pokryto ściany jednej z cystern na wodę. Jak opisują archeolodzy, maska pozbawiona jest jakichkolwiek atrybutów umożliwiających jej identyfikację. Również brak znanych analogii daje szerokie pole do snucia rozmaitych interpretacji.

„Twarz odkryta w cysternie wykazuje pewne podobieństwo do ludzkich twarzy wyrzeźbionych na ścianach libijskiego sanktuarium w Slonta, zlokalizowanego na południe od Kyrene. Nie można całkowicie wykluczyć, że właściciel domu, a w każdym razie osoby zaangażowane w powstanie wizerunku, byli z pochodzenia Libijczykami. Dzięki źródłom epigraficznym wiadomo, że co najmniej od I w. p.n.e. obywatelstwo greckich miast Cyrenajki otrzymywali również szybko asymilujący się przedstawiciele libijskich elit. To jednak na razie tylko spekulacje” – wyjaśnił dr Piotr Jaworski.

Badania akropolu

W grudniu 2024 r. archeolodzy UW ponownie wyruszyli do Ptolemais, by zainicjować projekt nieinwazyjnych badań akropolu miasta, zaplanowany na kilka najbliższych lat. Jak tłumaczą badacze, każda grecka polis, która dysponowała odpowiednimi warunkami naturalnymi, a więc wzniesieniem pozwalającym na wykorzystanie go w celach obronnych, posiadała akropol. Znajdował się on na ogół w obrębie murów miasta, często posiadając także własne umocnienia i cytadele. Tak było też w przypadku Ptolemais.

Jak opisują archeolodzy w przesłanej PAP informacji, tamtejszy akropol leży na wysokości 285 m n.p.m. na płaskowyżu kształtem przypominającym trójkąt i ma powierzchnię 11 ha. Z dwóch stron otoczony jest murami obronnymi miasta z kilkoma wieżami, zaś od północy ogranicza go dodatkowy mur, umożliwiający w razie konieczności jego niezależną obronę i zapewniający ochronę wszystkim mieszkańcom miasta. Skrajnie wysunięty na południe i najlepiej eksponowany kraniec akropolu zajmuje niewielki fort, będący ostatnim punktem oporu.

Akropol posiadał znakomity system zaopatrzenia w wodę pitną dzięki licznym cysternom i studniom rozlokowanym na całej jego powierzchni. Na jego północnym stoku wybudowano teatr, zaś u jego podnóża znajdował się hipodrom.

Choć obszar skalistych wzniesień znajdujący się w obrębie murów miejskich zajmuje niemal trzecią część powierzchni miasta, to jednak nie był dotychczas objęty systematycznymi badaniami archeologicznymi. Pod koniec lat 50. XX w. system obronny akropolu jedynie wstępnie rozpoznała ekspedycja Uniwersytetu Michigan pod kierunkiem wybitnego archeologa Carla Hermanna Kraelinga.

„Już wstępne rozpoznanie akropolu pokazuje doskonałe wykorzystanie jego naturalnych walorów obronnych przez starożytnych planistów” – wskazał kierujący projektem dr Szymon Lenarczyk.

Trójwymiarowy model terenu stworzony przez archeologów z Uniwersytetu Warszawskiego posłuży teraz do planowania działań badawczych w przyszłych sezonach i przy doborze odpowiednich nieinwazyjnych metod prospekcji terenowej.

„Opracowana przez nas ortofotomapa akropolu Ptolemais wskazuje na istnienie na jego terenie licznych struktur architektonicznych, niekoniecznie związanych z systemem obronnym” – dodał dr Lenarczyk.

W kolejnych sezonach badań naukowcy będą chcieli dowiedzieć się tego, jaka była funkcja tych budowli, czy akropol posiadał zabudowę mieszkalną i czy na jego terenie znajdowały się miejsca kultu.

Badania archeologiczne w libijskiej Ptolemais zapoczątkował prof. Tomasz Mikocki z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego w 2001 roku. Trwały one do 2010 r., przerwane przez wybuch wojny domowej w tym kraju. Powrót do badań był możliwy dzięki podpisanej w Trypolisie koncesji na wykopaliska i badania nieinwazyjne.(PAP)

Nauka w Polsce, Ewelina Krajczyńska-Wujec

ekr/ bar/