\"Chciałem stworzyć swoisty przewodnik dla wszystkich archeologów i sympatyków archeologii, pokazujący sposoby właściwej identyfikacji pochówków +wampirów+\" - pisze autor we wstępie do swojej książki \"Wampiry w średniowiecznej Polsce\".

Na kartach publikacji zapisano chyba baśnie dla dzieci - takie było moje skojarzenie, gdy po raz pierwszy wziąłem książkę do ręki. Świadczy o tym charakterystyczny, elementarzowy format, przyjemna w dotyku twarda okładka, ale o fakturze tkaniny. Wewnątrz kilkanaście ilustracji wykonanych w technice drzeworytu. Ale całość dość mroczna. Po dokładniejszym przyjrzeniu się na okładce widzimy czaszkę przebitą długim gwoździem. Ryciny też są ponure - utrzymane, jak cała książka, w kolorze intensywnej czerwieni, ukazują postaci wyimaginowanych upiorów i nieszczęśników poddawanych po śmierci zabiegom, określanym w książce jako \"antywampiryczne\" - w różnych przerażających formach, np. odrąbania łopatą głowy. Nie, to z pewnością nie jest książka dla najmłodszych - trzymajmy ją od nich z daleka.

Książka w lekki sposób podejmuje temat \"obecności\" wampirów na terenach Polski w okresie średniowiecza. Lekki nie oznacza trywialny. Autor na podstawie dostępnych źródeł pisanych i archeologicznych wprowadza nas w fenomen wampiryzmu.

Na czym zjawisko polegało? Gdy w okolicy działo się coś złego - np. tajemnicze, nagłe zgony, zaraza albo nawiedzanie rodziny przez zmarłego, szukano powodu. Bywało, że wskazywano winnego - w postaci domniemanego wampira lub inaczej nazywanej postaci, która miała być za to odpowiedzialna. W poszukiwaniu potwora bywało, że \"badano groby\". Zmarły stawał się podejrzanym w momencie, gdy jego ciało nie ulegało szybkiemu rozkładowi lub nosiło inne niepokojące cechy, m.in. w postaci obgryzionych rąk. Teraz należało przedsięwziąć konkretne środki, mające na celu unieszkodliwienie strzygi. Dr Stanaszek dokładnie je opisuje - technik było sporo, począwszy od odrąbania głowy, a skończywszy na odwróceniu zmarłego na brzuch, \"by ziemię żarł\". Co ciekawe, z dawnych kronik wynika, że zarazy lub inne niepokojące zjawiska po takiej, w naszym pojmowaniu, profanacji zwłok, mijały. Oczywiście, jako groby wampirów najchętniej typowano te, w których spoczywały osoby, które za życia były z wielu względów charakterystyczne - wyglądały lub zachowywały się inaczej.

Wiara w wampiry wynikała z niewiedzy i zabobonów - konkluduje badacz. Za krwiożerczego stwora mogła zostać uznana jeszcze za życia osoba chora na nieznaną przypadłość, zachowująca się lub wyglądająca inaczej od reszty społeczności.

W średniowiecznej Polsce doszło do wielu przemian - w tym natury religijnej. Mimo że wiara w strzygi, upiory czy wampiry (w tomie wszystkie określane tym ostatnim terminem) ma głębokie korzenie w plemiennej Polsce przedchrześcijańskiej, to przekonanie o ich istnieniu przetrwało aż do XIX w. - dowodzi autor. Na poparcie swej tezy przytacza przypadki unicestwiania wampirów nawet w XVII w. nie przez gawiedź, ale przez księży. \"Na tym przykładzie widzimy zatem, jak głęboko w świadomości ówczesnych ludzi zakorzeniły się działania ochronne przeciwko strzygom-wampirom, skoro ich sumiennym egzekutorem okazał się strażnik wiary katolickiej\" - zauważa antropolog.

Dr Stanaszek zasugerował w tytule książki, że opisze zjawisko wampiryzmu w okresie średniowiecza w Polsce. Nie jest w tym do końca szczery - już sam wizerunek czaszki widoczny na okładce wprowadza czytelnika w błąd. Sam naukowiec twierdzi, że ów eksponat odkryty ponad 100 lat temu obok Piotrkowa Trybunalskiego prawdopodobnie nie pochodzi z tej epoki, ale jest późniejszy o kilkaset lat. W opisie zjawiska autor posiłkuje się cytatami z przebiegu zabiegów antywampirycznych spoza Polski. Gdy natomiast powołuje się na rodzime źródła - przytacza głównie te z późniejszych okresów, np. XVII w. albo wspomina dane etnologiczne. Te spostrzeżenia nie powodują, że wywód autora śledzi się gorzej - jednak prawda jest taka - zjawisko wampiryzmu w Polsce sprzed tysiąca lat tonie nadal w mrokach.

Dlatego przy wyciąganiu wniosków co do pochówków i ich rzekomego wampirycznego charakteru należy być bardzo ostrożnym - autor opisuje przykłady pochówków uznanych przez odkrywców za takie, po czym wypunktowuje słabość takiego przekonania. Pozbawienie głowy zmarłego może oznaczać, że zmarły był skazańcem, a nie strzygą. Podobnie może być w przypadku innych pokiereszowanych szkieletów świadczących bardziej o brutalnym systemie sprawiedliwości niż o wierze w wampiry.

Przekonanie, że zmarli wstają w grobów i szkodzą - bardzo często swoim bliskim - było powszechne w wielu kulturach. Słowiańszczyzna nie była tutaj wyjątkiem. W \"żywe trupy\" wierzono w Babilonii, Egipcie, Indiach, Chinach i wielu innych miejscach na świecie - wskazuje dr Stanaszek. W jego opinii korzeni tego zjawiska należy szukać jeszcze w czasach paleolitu, co ma potwierdzać \"odwieczną prawdę z psychologii ludów, że archaiczne formy wiary bywają najtrwalsze i że na późniejszych etapach rozwoju kultury znajdują urodzajną glebę do bujnego rozrostu\" - podsumowuje dr Stanaszek.

Publikacja ukazała się nakładem Narodowego Centrum Kultury.

PAP - Nauka w Polsce, Szymon Zdziebłowski

szz/ mrt/