Nea Pafos jest jednym z najważniejszych stanowisk archeologicznych na Cyprze. W okresie grecko-rzymskim pełniło funkcję stolicy wyspy. Powstało w jej zachodniej części pod koniec IV w. p.n.e. Ze względu na swoją rangę stanowisko wpisano na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Liczne zespoły archeologów prowadzą w Nea Pafos wykopaliska od dekad. Polacy rozpoczęli je już w 1965 r. W 1983 r. zespół badaczy pod kierunkiem prof. Wiktora Daszewskiego z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW odkrył tam w czasie wykopalisk w dzielnicy rezydencjonalnej ruiny okazałej willi z IV w. Badacze określili ją Domem Aiona. Uwagę odkrywców zwróciła właśnie obszerna mozaika podłogowa zachowana w jednym z pomieszczeń, najprawdopodobniej sali jadalnej. Sala ta znajdowała się w niezależnej części domu, najprawdopodobniej wynajmowanej stowarzyszeniu. Jego użytkownicy korzystali z tego obiektu regularnie, wchodząc przez niezależne wejście bezpośrednio od ulicy. Przez wiele lat naukowców zastanawiało znaczenie mozaiki. Po wieloletnich badaniach jej interpretację zaproponował dr hab. Marek T. Olszewski z Wydziału Archeologii UW, specjalista badań nad antycznymi mozaikami.

"Mozaika ta stanowi ilustrowaną polemikę antychrześcijańską w okresie coraz większej dominacji wyznawców wiary chrześcijańskiej" - powiedział Nauce w Polsce naukowiec. Podkreśla, że werbalne polemiki były w tym okresie bardzo popularne, dlatego "obrazkowa" krytyka zasad teologii chrześcijan zawarta na mozaice wpisywała się w pewien ogólny trend. W ocenie naukowca mogła być ona zainspirowana przez neoplatończyków. Był to ruch filozoficzno-religijny w III i IV w. n.e., który miał wielu zwolenników wśród ówczesnych elit.

W czasach, w których istniał ten budynek, władza i administracja rzymska odrzucała pogańską religię i przechodziła na chrześcijaństwo. Wówczas dochodziło do licznych konfrontacji i dyskusji pomiędzy konserwatywnymi zwolennikami religii rzymskich, a oddającymi kult monoteistycznemu bogu.

Mozaika z Pafos zajmowała 16 m kw. w sali o powierzchni trzykrotnie większej i składała się pierwotnie z pięciu prostokątnych paneli. Zdobiły je przedstawienia mitów świata klasycznego. Do dziś widać na niej m.in. przedstawienia Ledy z Zeusem pod postacią łabędzia, scenę mitu, w którym Kassiopea, królowa Etiopii (i matka Andromedy), staje przed sądem bogów czy orszak dionizyjski, gdzie bóg ukazany jest w otoczeniu menad i satyrów, bądź też scena z wyrokiem śmierci na Marsjaszu.

Jak mówi dr hab. Olszewski, program mozaiki był interpretowany przez licznych specjalistów na różnorodne sposoby, jednak bez odpowiedzi na pytanie, jaką historię opowiadał i w jakim celu stworzono to dzieło.

Zdaniem badacza, konstrukcja mozaiki podlega kilku zasadom sztuki retorycznej epoki. Według niego są to: alegoria, analogia, personifikacja oraz antyteza. Na przykład – jak przekonuje naukowiec - panel ukazujący Dionizosa dzieciątko na kolanach Hermesa stanowi antytezę do słynnego obrazu Maryi z dzieciątkiem Jezus. Podobnie, panel gdzie Marsjasz zostaje skazany na śmierć przez Apollina jest antytezą do sceny, kiedy Poncjusz Piłat wydaje wyrok na Chrystusa.

„Wszystkie te zasady retoryczne stosowane były w sztukach retorycznych, ale miały szeroki wpływ na inne sztuki, a w tym również sztuki wizualne. Mozaika jest zbudowana na zasadach antytezy retorycznej względem zasad religii chrześcijańskiej (krytyka Pasji Chrystusa)” – uważa naukowiec.

Jego zdaniem nie jest to jedyna mozaika o charakterze polemicznym względem wyznawców nowej religii. Jak wskazuje, dwie inne mozaiki o charakterze polemicznym pochodzą z Syrii z III i IV w. n.e.

PAP - Nauka w Polsce

autor: Szymon Zdziebłowski

szz/ agt/